Vertigo

Vertigo – Alfred Hitchcock

१९५८ मधे Vertigo चित्रपटगृहात दाखल झाला तेव्हा लांबलचक आणि फ़ार रटाळ आहे या कारणास्तव लोकांना फ़ार आवडला नाही. रॉबिन वूड नावाच्या एका तज्ञाने ’हिचकॉकचा सर्वात चांगला सिनेमा आणि जागतिक पातळीवरच्या चार पाच उत्कॄष्ट सिनेमांमधील एक’ असे त्याबद्दल मधल्या काळात लिहिले. नंतर तो परत एकदा १९८३ मधे दाखल झाला तेव्हा प्रचंड गाजला. त्यावर लोकांनी भरभरुन लिहिले.

हा सिनेमा बघताना सुध्दा असेच होते. प्रथम दर्शनी तो रटाळ वाटू शकतो. विशेषत: त्यातील Madeliene चे museum मधे जाऊन बसणे असे सीन परत परत येतात. पण जरा विचार करता या सिनेमाने किती विषयांना एकाचवेळी हात घातला आहे हे कळत गेले की आपण थक्क होतो.

सोबतच्या पोलिस अधिका-याच्या छतावरुन पडून पाहिलेल्या मृत्यूने डिटेक्टिव्ह John ’Scottie’ Fergussion ला Acrophobia (उंचीची भीती) निर्माण होते. या घटनेनंतर तो पोलिसातील नोकरी सोडून देण्याचे ठरवितो. त्याचवेळी त्याचा मित्र गेव्हिन आपल्या बायकोच्या (Madeliene) जरा विचित्र वागण्याचा शोध लावण्यासाठी Scottie ला नेमतो. कार्लोट्टा नावाच्या एका स्त्रीचे थडगे, तिचे घर आणि museum मधील तिचे चित्र याच ठिकाणी Madeliene परतपरत जात असते. तिचा या सर्व ठिकाणी पाठलाग करताना Scottie च्या लक्षात येते की कार्लोट्टाचे आयुष्य दु:खी होते ज्यामुळे तिने शेवटी आत्महत्या केली. तसेच ती Madeliene ची पणजी होती.

Madeliene San Franisco Bay मधे उडी मारुन जीव द्यायचा प्रयत्न करते. पाठलागावर असणारा Scottie तिला वाचवतो व तिच्या घरी घेऊन जातो. ती कबूल करते की तिला वेड लागेल असे वाटते आहे आणि आत्महत्येचे विचार तिच्या मनात घोळत आहेत. Scottie तिला सावरतो व दोघांमधली जवळीक वाढते.

Madeliene ला स्वप्नात जी जागा दिसते ती कोणती हे Scottie च्या लक्षात येते व तो त्या चर्चमधे (Mission San Juan Bautista)तिला घेऊन जातो. ती पाय-या चढायला लागते. Scottie vertigo च्य भीतीने वर पर्यंत तिच्यासोबत पोहोचू शकत नाही. Scottie ला एक किंकाळी ऎकू येते व Madeliene वरुन खाली पडताना दिसते.

तिचा मृत्यू ही एक आत्महत्या असल्याचा व तिच्यावर असलेल्या कार्लोट्टाच्या प्रभावामुळे असे घडल्याचा यावर शिक्का बसतो.

Scottie चे Madeliene वर प्रेम बसलेले असते व तिच्या मृत्यूने तो अस्वस्थ होतो. ती ज्या ठिकाणी जायची तिथेच तो घिरट्या घालायला लागतो. एके दिवशी त्यापॆकी एके ठिकाणी त्याला अतिशय वेगळ्या केशवेशभूषेतली पण Madeliene ची आठवण करुन देणारी स्त्री दिसते. Scottie तिच्याशी बोलण्याचा प्रयत्न करतो तेव्हा ती स्वत:चे नाव judy barton असल्याचे व ती kansas मधून आल्याचे सांगते. आधी अनेकदा नकार दिला तरी शेवटी ती Scottie सोबत जेवायला जाण्याचे कबूल करते.

Scottie तिच्या रुममधून निघून गेल्यावर प्रेक्षकांना कळते की judy हीच Madeliene आहे. गेव्हिनने तिला ’स्वत:च्या बायकोचे व तिला कार्लोट्टाने पछाडले आहे’ असे नाटक करण्याचे पॆसे दिलेले आहेत. हा सगळा बनाव आहे. चर्चमधून खाली पडते ते गेव्हिनने आधीच मारलेल्या आपल्या बायकोचे प्रेत. Scottie ला असलेल्या vertigo चा फ़ायदा घेऊन या सगळ्या प्रकाराचा साक्षीदार म्हणून तयार करण्यासाठी हे नाटक.

पण मधल्या काळात Madeliene उर्फ़ Judy, Scottie च्या प्रेमात पडते. Scottie तिला Madeliene च्या रुपात परिवर्तित करायचा प्रयत्न करतो. ती madeliene आहे असे त्याला वाटायला लागते व त्याचा संशय बळावतो तो तिने कार्लोट्टाच्या चित्रातल्यासारखाच नेकलेस घातल्यावर..

परत तो तिला त्याच चर्चमधे घेऊन जातो. त्याच पाय-या चढता चढता तो तिला ओळखल्याचे व गुन्हा कबूल करण्याचे आवाहन करतो. त्याचा Vertigo प्रकार संपल्याचे तिला कळते. ती फ़सविल्याचे कबूलही करते. आणि Scottie वर तिचे प्रेम असल्याचे सांगते.. ते मिठी मारतात.. पण एक सावली बघून ती घाबरते एक पाऊल मागे सरकते व कोसळून मरते. यावेळी खरोखरच मरते.

सिनेमा सुरू होतो तेव्हा Scottie स्वत:च्या Acrophobia (fear of heights – vertigo) बद्दल प्रचंड निराश आहे. स्वत:तील या वॆगुण्यावर मात करायचा तो आटोकाट प्रयत्न करतो. मात्र गेव्हिन च्या बायकोचे Madeliene चे रहस्य शोधून काढता काढता त्याचे हे प्रयत्न तिला तिच्या निराशाजनक विचारांमधून बाहेर काढण्याकडे झुकतात (स्वत:च्या दु:खातून बाहेर यायच्या ऎवजी दुस-याला मदत सुरु करणे असे transformation). तिला येणा-या जुन्या आठवणी, तिच्या स्वप्नांचा अर्थ लावणे, तिला तिच्या पणजीमधे दिसणारी प्रतिमा व स्वत: त्याच्याशी साधर्म्य सांगणे या सगळ्यातून बाहेर काढण्यासाठी तो मदत करतो.

ग्रीक पुराणात orpheus ची कथा आहे. Eurydice या त्याच्या बायकोला साप चावतो. Orpheus चे तिच्यावर विलक्षण प्रेम .. तो तिचा जीव परत मागण्यासाठी Hades Persephone या जोडप्याकडे जाण्यासाठी स्वर्गाचा प्रवास करतो. (persephone ही भूतलावरची एकमेव व्यक्ती जी स्वर्गात न मरता पोहोचू शकलेली आहे.) orpheus ला eurydice चे प्राण परत मिळतात ते एका अटीवर.. त्याने त्याच्या जगात पोहोचेपर्यंत एकदाही मागे वळून पाहायचे नाही. पण शेवटच्या क्षणी तो ती अट मोडतो व Eurydice ला गमावतो. (जी ए कुलकर्णी यांची यावर फ़ार सुरेख कथा आहे..)

Vertigo मधला Scottie सुध्दा Orpehus सारखाच Madeliene आत्महत्येचा प्रयत्न करते तेव्हा तिला वाचविणे स्वत:चे कर्तव्य समजतो इतकेच नव्हे तर एकदा जीव वाचवला म्हणजे ती त्याची कायमची जबाबदारी असल्याचे सूचित करतो. (once you’ve saved a person’s life, you are responsible for them forever)

आता आपण एकदम सुटकेचा निश्वास टाकतो की नायकाने नायिकेला वाचविले and they lived happily ever after वगॆरे.. पण अचानक Madeliene चर्चच्या मनो-यावरुन पडते. नायक परत एकदा हताश, असहाय्य. Vertigo मुळे तिला वाचवू शकलो नाही याने scottie ला मनस्वी अपराधी वाटत राहते. कोणीतरी मृत व्यक्ती, भूतकाळातील घटना समोर येऊन अचानक एका चालत्याबोलत्या व्यक्तीचा बळी घेऊ शकते हेही यातून सूचित होते.

नंतर scottie सॆरभॆर होतो. त्याला परत एकदा jude भेटते. आधी आपल्यालाही वाटते की ही दुसरी व्यक्ती आहे. मग हे सगळे कसे घडले ते उलगडत जाते. तिचे scottie वरचे प्रेम जाणविते. चित्रपटभर आपल्याला scottie किंवा jude यापॆकी कोणाची बाजू पटते ते आपल्यालाच कळत नाही. दोन जिवापाड प्रेम करणारे जीव, ज्यांचा प्रेम करण्याचा हेतू वेगवेगळा आहे त्यातील तडफ़ड, वेदनाही जाणवत राहते.

Scottie jude ला सतत madeliene सारखे बनावे असा आग्रह धरतो. तिचे scottie वर प्रेम आहे, ते मिळवण्यासाठी ती स्वत:ची प्रतिमा बदलण्याचा अतिशय अवघड निर्णय घेते. ती madliene बनून येते.. scottie (orphues) अखेरीस मृत्यूला हरवून madeliene (eurydice) ला परत आणण्यात यशस्वी होतो.

पण ती ’एकदा मागे वळून पाहाण्याची’ घटका येतेच, ती कार्लोट्टाचा नेकलेस घालते.. scottie ला एका क्षणात सगळे कळते. प्रेमी, भावुक, हळवा प्रियकर संपतो व चर्चच्या पाय-यांवर तिला तो अक्षरश: खेचत नेतो. स्वत:चा vertigo नाहीसा करताना तो माणुसकी गमावतो.

शेवटी ते दोघे एकमेकांना मिठीत घेतात तेव्हा क्षणभर आशा वाटते. पण एक चर्चच्या घंटेपाशी एक नन येते… त्याने घाबरुन jude मागे सरकते व मरते..(orpheus अखेरीस eurydice ला मृत्यूपासून वाचवू शकत नाही.) चर्चची घंटा ऎकून आठवते ते हेच

No man is an island,
Entire of itself.
Each is a piece of the continent,..
…
Therefore, send not to know
For whom the bell tolls,
It tolls for thee.

Wild Strawberries – Ingmar Bergman

Wild Strawberries – Ingmar Bergman

या सिनेमाचा गुलजार यांच्या मौसमवर बराच प्रभाव आहे असे ऎकून माहिती होते. हे Wild Strawberries चे आकर्षण असण्याचे पहिले कारण. सिनेमा स्वीडीश दिग्दर्शक Ingmar Bergman चा आहे जो Autumn Sonata, Scenes from a marriage मुळे माहिती होता.

Wild Strawberries ची कथा बर्गमनने हॉस्पिटलमधे असताना लिहिली. ’स्व’ चा व माणुसकीचा घेतलेला शोध यामुळे बर्गमनचा हा सर्वात भावुक, सकारात्मक व आणि उत्कृष्ट सिनेमा समजला जातो. यातील मध्यवर्ती व्यक्तिरेखा आहे इझाक बोर्गची. इझाकला सभोवताली घडणा-या गोष्टींचे मानसशास्त्राच्या दॄष्टिकोनातून आकलन होऊ शकते अशी देणगी लाभलेली आहे.

’इझाक बोर्ग’ हा ७५ वर्षांचा एक डॉक्टर आहे. त्याची पत्नी मरण पावलेली आहे. सून मुलाबरोबर झालेल्या मतभेदांमुळे त्याच्यासोबत राहाते व त्याची आई ९५ वर्षांची आहे. लुंड विद्यापीठातून त्याने त्याची डिग्री मिळवलेली आहे. आता त्या विद्यापीठाने त्याच्या विज्ञान व मानवजातीच्या भल्यासाठी केलेल्या कार्याचा एक पदक देऊन विशेष गौरव करण्यासाठी त्याला बोलावले आहे. Stockholm ते लुंड असा ४०० मॆलांचा प्रवास तो या सिनेमात स्वत:च्या सुनेबरोबर करतो. या प्रवासात तो स्वत:च्या पूर्वायुष्यात डोकावतो. त्या भूतकाळातील आठवणींचा प्रवास त्याला घडतो. चित्रविचित्र स्वप्ने पडतात.निरनिराळे लोक भेटतात. त्याचा एकटेपणा व एकाकीपणा त्याला स्वत:च्या आईमधे व मुलामधे आहे असेही जाणविते.अखेरीस तो स्वत:चा भूतकाळ, वर्तमानकाळ व लवकरच येऊ घातलेला मृत्यू स्वीकारतो. अशी काहीशी स्थूलमानाने कथा.

सिनेमात मानसशास्त्रीय बारकावे मात्र असंख्य सापडतात. यातील स्वप्नदॄश्यांसाठी हा सिनेमा फ़ार गाजला. सिनेमाच्या सुरुवातीलाच इझाकला एक स्वप्न पडते.

अज्ञात ठिकाणी तो उभा आहे. जिवंतपणाचा आजूबाजूला लवलेश नाही. तो रस्त्यावरच्या एका घड्याळाकडे पाहातो.. त्या घड्याळाला काटेच नाहीत. मग तो खिशातून एक घड्याळ काढतो… त्यालाही काटे नाहीत. काटे नसलेले घड्याळ म्हणजे काळ पुढे जात नाही.. तो थांबलेला आहे. अशी अवस्था उदभवते याची एकच शक्यता – म्रूत्यू.. गोंधळलेल्या इझाकला लांबवर एक पाठमोरा माणूस दिसतो. त्याला स्पर्श केल्यावर तो सामोरा येतो.. तर त्याचा चेहरा असंख्य bandages ने भरुन गेला आहे. जो ओळखणे शक्यच नाही. त्याचे डोके अचानक धडापासून तुटते व रक्ताचे ओहोळ वाहतात. तेवढ्यात चर्चच्या घंटेचे आवाज ऎकू येतात व दोन घोडे एक शववाहिका घेऊन येतात. गाडीवानाचा पत्ता नाहीच. मग ती गाडी दिव्याच्या खांबाला अडकते. एक चाक तुटते. गाडी निघून जाते व त्यातील प्रेत बाहेर येते.. ज्यात इझाक ला स्वत:चाच चेहरा दिसतो. इथे तो स्वप्नातून जागा होतो.

जागा झाल्यावर तो प्रथम काय करतो तर लुंडला जाण्याचा मार्ग बदलतो. मुलगा त्याची जिथे वाट पाहाणार आहे ते सोडून थेट लुंडला जायचे ठरवतो. दिसलेल्या मृत्यूला हुलकावणी देण्याचा तो प्रयत्न करतो आहे का ? Freud च्या ट्रेन चुकली आहे अशा स्वप्नाचा जो अर्थ आहे तोच यात येतो. म्रुत्यू येणार आहे तेव्हा आपण तिथे नसावेच (ट्रेन चुकावी) अशी इच्छा असलेले स्वप्न.

मरियान , इझाकची सून त्याच्यासोबत प्रवासाला निघते. आयुष्यात पहिली २० वर्षे उन्हाळी सुट्ट्या जिथे घालवल्या त्याच ठिकाणी तो वाटेत थांबतो. सगळे मिळून ती दहा भावंडे असतात पण आता तो एकटाच उरला आहे. मरियानला या सगळ्या जुन्या आठवणी सांगाव्याशा त्याला वाटतात. पण तिला त्यात रस नाही. मग तो एका strawberry च्या झुडुपांपाशी बसून जुने दॄश्य आठवतो.. (मौसम मधील झाडाआडून स्वत:च्या जुन्या दिवसांकडे पाहाणारा संजीवकुमार.)

त्याला आता दिसतो आहे तो इझाकच्या वडिलांचा वाढदिवस आहे तो दिवस.. त्याला त्याची दूरची बहीण सारा strawberry वेचताना दिसते. ते एकमेकांच्या प्रेमात आहेत. एकमेकांशी लग्न करणार आहेत. तेवढ्यात त्याला त्याचा भाऊ सिगफ़्रिड दिसतो.. जो सारावर बळजबरी करतो आहे. इझाक यात दुबळा पडतो. व सिगफ़्रिड आपल्या कार्यात यशस्वी होतो.

पुढच्या प्रसंगात हे सगळे पाहिल्याचे इझाकच्या वडिलांना दोन जुळ्या बहिणी सांगतात. सारा रडत रडत आत जाते व एका नातेवाईक स्त्रीसोबत बोलते. ती म्हणते की इझाक शांत, दयाळू वृत्तीचा असला तरी सिगफ़्रिड आक्रमक, exciting आहे. एका लहान मुलापेक्षा ती पुरूषाला हो म्हणणे पसंत करेल.

या प्रसंगाचे दोन अर्थ एक, इझाक (Issac) हा बायबल मधे साधा, समजूतदार आहे तर अब्राहम (येथे सिगफ़िड) आक्रमक आहे. दुसरा म्हणजे आत्ताचा इझाक हा संशयी, स्वार्थी आहे. जो एकेकाळी संवेदनाशील तरुण होता. जणू काही आता त्याने स्वार्थी, दुष्ट अशा सिगफ़्रिडचे रुप घेतले आहे.. (transformation)..आणि तो साराला म्हणतो आहे की तुला जसा हवा होता तशा प्रकारचा पुरुष मी बनलो आहे. तो जणू सूड घेतो आहे.. पण असे सूडाचे प्रकार व्यक्तिमत्व दुभंगतात. माणूस नंतर स्वत:चाच द्वेष करू शकतो.

आता वाटेत त्याला परत एक सारा भेटते. एक तरुण, नटखट पोरगी.ती इझाकला म्हणते की सारा आणि इझाक असे जोडपे होते ना ? तो म्हणतो नाही.. जोडपे होते ते अब्राहम आणि सारा. (सारा ही इझाक ची आई.) सारा त्याला सांगत रहाते की तिच्यासोबत असलेल्या दोन तरुणांपॆकी एकजण स्वप्नाळू आणि आदर्शवादी आहे तर दुसरा तडफ़दार आणि व्यवहारचतुर आहे.. ती दुस-याला मोहात पाडण्याचा प्रयत्न करते आहे. परत एकदा सिगफ़्रिड, इझाक द्वंद्व या रुपात दिसते.

नंतरच्या एका प्रसंगात ते इझाकच्या वयोवृध्द आईला भेटायला जातात. आई मरियानला इझाकची बायकोच समजते. ती मरियानला सांगते की मला दहा मुले होती आता इझाक एकटाच उरला आहे.. (इझाकचे वडिल, सिगफ़्रिड असे त्याचे प्रतिस्पर्धी नाहीसे झालेत..आणि आता या अर्थहीन आयुष्यात तो एकटाच उरला आहे.) आई तिच्याकडच्या जुन्या वस्तूंमधून एक मनगटी घड्याळ काढते व सांगते की ते ती सिगफ़िडच्या मुलाला देणार आहे जो आता ५० वर्षांचा होईल. ते तेच काटे नसलेले (इझाकला स्वप्नात दिसलेले) घड्याळ आहे.

यानंतर इझाकला परत एकदा स्वप्न दिसते..

ज्यात सारा strawbetrry पाशी आहे. व ती इझाकला दूषण देते आहे. ती म्हणते की तू लवकरच मरशील इतका म्हातारा आहेस व मला तर अजून सगळे आयुष्य पडले आहे…मी जाते. मला सिगफ़्रिडच्या मुलाची काळजी घ्यायला हवी. यानंतर त्याला सिगफ़्रिड व सारा आनंदात पियानो वाजवताना दिसतात. अचानक दिवे जातात. व एक माणूस लांबलचक passage मधून इझाकला घेऊन जातो. तो एक patient तपासायला सांगतो. पण इझाकला निदान करता येत नाही. मग तो माणूस त्याला याबद्दल क्षमा मागायला सांगतो. इझाक ती मागतोही.. मग त्याला एका स्त्री रुग्णाचे निदान करायला सांगतात. तो म्हणतो पण ती तर मेलेली आहे. मग ती स्त्री (त्याची बायको) हसायला लागते. तो माणूस म्हणतो तुझ्यावर स्वार्थी, दुस-याचा विचार न करणारा असे गुन्हे दाखल केले आहेत. (अर्थातच त्याच्या बायकोने) पण ती तर मेली आहे. असे इझाक म्हणतो.

पण तो माणूस त्याला भूतकाळ समोर आणायला लावतो. इझाक ची बायको व्यभिचार करते. ती क्षमा मागते तेव्हा इझाक म्हणतो त्यात क्षमा करण्यासारखे काय आहे ? त्याच्या या दयाळूपणानेच ती हळूहळू मरत जाते.( एखाद्या गुन्ह्याची शिक्षा मिळावी, त्यातूनच त्याचे क्षालन होईल अशी मानवी मनाची प्रवृत्ती असते.. )

इझाक विचारतो याला आता शिक्षा काय? तो माणूस म्हणतो.. नेहमीचीच. एकांतवास..(मृत्यू ?)

इथे इझाक स्वप्नातून जागा होतो. तो मरियानला म्हणतो की जागेपणी स्वत:पाशी ज्या गोष्टी तो सांगू शकत नाही त्या त्याला स्वप्नात दिसतात. मुख्य म्हणजे जिवंत असताना आपला मृत्यू झाला आहे अशी कल्पनादेखील तो करु शकत नाही. मरियान म्हणते की तिचा नवरा (इझाकचा मुलगा) देखील असेच म्हणतो. तो फ़क्त ३८ वर्षांचा असला तरी तो म्हातारा होऊन मेला आहे असे त्याला भास होतात.

मरियानचे नव-याशी भांडण मूल होण्यावरुन आहे. तिला ते हवे आहे आणि त्याला अर्थातच नको आहे. एका दु:खी जोडप्याचे आपण नको असलेले मूल आहोत आणि तसेच सगळे एकाकी, वॆफ़ल्यग्रस्त आयुष्य अजून एका मुलाला आपण देऊ नये असे त्याला वाटत असते.

सिनेमाच्या शेवटी इझाकला ते पदक मिळते.

त्यानंतर तो दोन चांगल्या गोष्टी करायचा प्रयत्न करतो. त्यातील एक म्हणजे मुलाला त्याने दिलेले कर्ज तो माफ़ करायची इच्छा व्यक्त करतो. पण मुलगा ते करु देत नाही. मागे जाऊन भूतकाळ कधीच बदलता येत नाही. त्याला साराचा आवाज ऎकू येतो.. “इझाक, सर्व strawberries संपल्या आहेत.” भूतकाळातील रम्य आठवणी आणि काहीसा पश्चात्ताप मनात घेऊन इझाक झोपी जातो. एक दिवस संपतो आणि सिनेमाही..

काळ कोणासाठीच कधी थांबत नाही हे अटळ सत्य या सिनेमात सतत सांगितले आहे. काळ आपल्यावर हुकुमत गाजवत रहातो.. बालपणी आपल्याला अधिकार नसतात, म्हातारपणी संधी मिळत नाही. हा सिनेमा पाहून सुधीर मोघेची कविता अपरिहार्यपणे आठवते.

मन मनास उमगत नाही आधार कसा शोधावा ?
स्वप्नातील पदर धुक्याचा हातास कसा लागावा ?

मन थेंबांचे आकाश लाटांनी सावरलेले
मन ऩक्षत्रांचे रान अवकाशी अवतरलेले
मन रानभूल मन चकवा

मन काळोखाची गुंफ़ा मन तेजाचे राऊळ
मन सॆतानाचा हात मन देवाचे पाऊल
दुबळ्या गळक्या झोळीत हा सूर्य कसा झेलावा ?

चेहरा मोहरा याचा कधी कुणी पाहिला नाही
धनी अस्तित्वाचा तरीही याच्याविण दुसरा नाही
या अनोळखी नात्याचा कुणी कसा भरवसा द्यावा ?