Cyrano De Berjerac .. राव जगदेव मार्तंड आणि.. जीवनाच्या पाकळीवर असीमपणे विलसणारं प्रेम..

फ़्रेंच आर्मीतील एक सरदार सिरॅनो हा , आक्रमक वृत्तीचा पण हरहुन्नरी आहे. त्याचे वॆशिष्ट्य म्हणजे तो एक, दॆवदत्त देणगी असलेला, भाषा ज्यावर प्रसन्न आहे असा कवी व संगीतकार आहे. पण.. पण त्याचे नाक जरा वाजवीपेक्षा जास्त लांब आहे. त्याला inferioity complex असण्याला लांबलचक नाक हे मोठे कारण आहे. यामुळेच तो त्याची दूरची नातेवाईक Roxane – जी अतिशय देखणी आहे, हिच्यावर असलेले प्रेम व्यक्त करायला घाबरतो आहे. त्याला वाटत असते की तो कुरुप असल्यामुळे तिच्या किंवा कोणत्याच स्त्रीच्या प्रेमाला पात्र नाही.

१. नाटक १६४० च्या काळातील पॅरिसमध्ये एका थिएटरमध्ये सुरु होते. पॅरिसमधील विविध स्तरांवरचे लोक तेथे जमलेले आहेत.
Christian हा सरदार आपल्या Lignière या मित्राबरोबर आलेला आहे. Christian चेही Roxane वर प्रेम आहे तिला Lignière ओळखतो. Lignière दुस-याच एका सरदाराचा (De Guiche) Roxane हिच्याशी लग्न करण्याचा मनसुबा तेथे उघड करतो. Lignière तेथून निघून गेल्यावार Christian याला Lignière ला मारण्याचा कट कळतो व त्याला तशी कल्पना देण्यासाठी तोही जातो.
इतर तीन सरदार सिरॅनोची वाट पाहात असतात. कारण आत्ता स्टेजवर चाललेल्या नाटकात जो नायक आहे (Montfleury) त्याला सिरॅनोने मागच्या महिन्यात हरविले आहे.
या सगळ्या गदारोळात सिरॅनो प्रवेश करतो. थिएटरच्या मालकाला त्याचे बुडालेले पॆसे देतो. स्टेजवरील नटाला आव्हान देतो.. लोक जायला लागतात. तर तिथल्या तिथे Montfleury बरोबर तलवारबाजी करत एक काव्य रचतो. त्याचे तलवारीचे हात व काव्यपंक्ती या हातात हात घालून जातात.
गर्दी कमी होत जाते. सिरॅनो एका सरदारापाशी आपले Roxane वरचे प्रेम कबूल करतो. तेवढ्यात तिची एक दासी येऊन सिरॅनोला Roxane ला तुला एकांतात भेटायचे आहे असा निरोप देते. दुसरा एक सरदार येऊन सिरॅनोच्या परतीच्या वाटेवर शंभर एक लोक त्याला मारायला टपले आहेत असा निरोप देतो. आता Roxane च्या निरोपामुळे अंगावर मूठभर मांस चढलेला सिरॅनो त्या सगळ्यांना एकट्याने तोंड द्यायचे ठरवतो.
२. दुस-या दिवशीची सकाळ. एक बेकरी. तिचा मालक आपल्या cooks ना घेऊन येतो. सिरॅनो येतो. त्याच्या Roxane च्या भेटीविषयी अर्थातच तो फ़ार फ़ार उत्सुक आहे. सिरॅनो Roxane ला आपले तिच्यावरचे गहिरे प्रेम व्यक्त करणारे एक लांबलचक पत्र लिहितो. आणि Roxane आल्यावर बेकरीच्या मालकाला आपल्याला एकांत मिळावा यासाठी तिथून निघून जाण्यासाठी खूण करतो. Roxane त्याच्याशी बोलता बोलता आद्ल्या दिवशीच्या शंभर लोकांबरोबरच्या चकमकीत जखमी झालेल्या त्याच्या हाताला bandage करते. आणि.. तिचे Christian वरचे प्रेम सिरॅनोला सांगते. Christian ज्या सॆनिकांसोबत आहे त्यांच्यामुळे तिला त्याच्या सुरक्षिततेची काळजी वाटत असते. ती सिरॅनोला त्याच्याशी मॆत्री करुन Christian चे रक्षण करण्याची गळ घालते. सिरॅनो या प्रस्तावाला होकार देतो. सिरॅनोचा captain तेवढ्यात येऊन आदल्या दिवशीच्या लढाईत जिंकल्याबद्दल त्याचे अभिनंदन करतो. त्याच्यामागे सॆनिकांचा एक घोळका आहे ज्यात Christian सुध्दा असतो. Christian नवीन असल्याने त्याला कालच्या लढाईची कथा सांगावी असा काहीजण आग्रह धरतात. Christian अनेकदा सिरॅनोच्या नाकाचा उल्लेख करुन त्यात लुडबूड करतो. अखेरीस सिरॅनो चिडतो.. गर्दी पांगते. व Christian आणि सिरॅनो एकमेकांचे मित्र बनतात. सिरॅनो Christian ला Roxane त्याच्याकडून एका प्रेमपत्राची अपेक्षा करते आहे असे सांगतो. Roxane गडबडतो व अशा बाबतीत आपल्याला गती नाही असे जाहीर करतो. सिरॅनो स्वत:च लिहून ठेवलेले पत्र त्याला देतो. Christian व सिरॅनो एकमेकांना मिठी मारतात ते पाहून इतर सॆनिक स्तिमितच होतात. परत त्यातील एकजण सिरॅनोच्या लांब नाकाची चेष्टा करतो व सिरॅनोकडून मार खातो.

३. काही दिवसांनंतर, Roxane च्या घराबाहेर तिच्या घरातील नोकर एकमेकांशी बोलत असतात. सिरॅनो येतो. Roxane येते ती Christian च्या लिखाणाची तारीफ़ करतच. (तिने मधल्या काळात ते पत्र वाचलेले आहे). De Guiche या सरदाराला Roxane सोबत लग्न करायचे आहे तो लढाईवर जाण्याआधी तिला भेटायला येतो व लग्नाचा प्रस्ताव मांडतो. Roxane नकार देते पण सॆनिकांनी पॅरिसमध्येच राहावे अशी विनंती करते. De Guiche जातो व सिरॅनो परत येतो. Roxane व तिची दासी जातात. सिरॅनो एकटाच उरतो. त्याला Christian ला भेटायचे आहे व काही गोष्टी शिकवायच्या आहेत. Christian येतो तो सिरॅनोला म्हणतो की Roxane चे प्रेम जिंकायला त्याला सिरॅनोच्या मदतीची गरज नाही. Roxane परत येते व तिच्या सौंदर्याचे वर्णन करायला Christian ला सांगते.. एकही शब्द त्याला सुचत नाही, हे पाहून ती निराश होते. तेवढ्यात सिरॅनो येतो व Christian त्याला मदत करायची विनंती करतो. रात्रीच्या अंधारात Roxane तिच्या बाल्क्ननीत असते.. खाली Christian व जरा लपलेला सिरॅनो.. तो एक एक वाक्य सांगतो व Christian ते Roxane ला म्हणून दाखवितो. यात हळूहळू अंधाराचा फ़ायदा घेऊन सिरॅनोच वाक्य बोलायला लागतो कारण त्याचा सांगण्याचा वेग Christian च्या वेगाशी पुरत नाही. Roxane खूष होऊन Christian चे चुंबन घेते. De Guiche कडून लग्नाचा प्रस्ताव मांडलेले एक पत्र घेऊन दूत येतो, ते पत्र घेऊन Roxane तिचे व Christian चे लग्न व्हावे असे एक नवीन पत्र ध चा मा style ने करते. Roxane च्या घरात तिचे व Christian चे लग्न लागत असताना De Guiche ला चंद्रावर स्वारी करण्याचे सात मार्ग अशी एक धमाल कथा सांगून अडवून ठेवण्याचे काम सिरॅनो करतो. या दोघांचे लग्न कळल्यावर De Guiche सर्व सॆनिकांना पॅरिसबाहेर लढाईला जायचा आदेश देतो. हताश झालेली Roxane सिरॅनोने Christian चे रक्षण करावे व Christian तिला पत्र लिहिल याची जबाबदारी घ्यावी असे सुचविते.

४. फ़्रेंच फ़ौजा स्पॅनिश फ़ौजांबरोबर लढत आहेत. Christian ची तुकडी हरते आहे व उपाशी मरते आहे. मधल्या काळात Christian च्या नावाने सिरॅनो Roxane ला रोज दोन पत्रे लिहितो व धोका पत्करुन तिच्या पर्यंत पोहोचवितो. De Guiche स्पॅनिश फ़ौजांबरोबर हात मिळवणी करुन त्यांना Christian च्या तुकडीवर हल्ला करायला सांगतो. तेवढ्यात एका घोडागाडीतून Roxane येते. स्पॅनिश लोकांच्या तावडीतून ती कशी तेथपर्यंत पोहोचली असे ती सांगत असते. तेव्हा गॆरसमज टाळ्ण्यासाठी सिरॅनो Christian ला त्याने लिहिलेल्या पत्रांबद्दल सांगतो व शेवटचे एक पत्र त्याच्याकडे देतो. Roxane ने सोबत अन्नपदार्थ आणलेले असतात ते ती त्यांना देते आणि Christian ला सांगते की त्याच्या पत्रांमुळे तिचे प्रेम शतगुणित झाले आहे. महत्वाचे म्हणजे तो कुरुप असता तरी तिने इतकेच प्रेम केले असते. हा निरोप Christian सिरॅनोला देतो.. ज्यावर त्याचा विश्वास बसत नाही. Christian सिरॅनोला पत्रे कोणी लिहीली आहेत ते मान्य करुन Roxane सोबत बोल असे सांगतो. पण तो ते सांगायच्या आधीच Christian घायाळ होऊन येतो.. Christian च्या भाषाप्रभुत्वाबद्द्ल Roxane चे विचार तसेच राहावेत यासाठी आता सिरॅनो गप्प राहाणेच स्वीकारतो. Roxane ला De Guiche व तिचा एक नोकर परत घेऊन जातात. सिरॅनो नवीन कुमक येईपर्यंत स्पॅनिश सॆनिकांना थोपविण्याच्या कामाला लागतो.

५. पंधरा वर्षांनंतर - एका चर्चमध्ये - Roxane येथे राहाते आहे. तिचा तिच्या लाडक्या Christian च्या मरणाचा शोक अजूनही चालूच आहे. तिला भेटायला तिचे नोकरचाकर, De Guiche मधूनमधून येतात. आज ती सिरॅनोची वाट पाहते आहे. तो तिला बाहेरच्या जगात काय काय घडले ते सांगतो. आज मात्र तो भयंकर जखमी झाला आहे. आता तो Roxane ला भेटायला येणार ते शेवटचेच. हे कळत असल्याने तो Roxane ला Christian ने लिहिलेले शेवटचे पत्र वाचायला सांगतो. ती ते त्याच्याच हातात देऊन त्याला वाचायला सांगते. आणि अंधारात तो ते पूर्ण पत्र वाचतो. अंधारात इतक्या सफ़ाईने त्याला पत्र वाचाताना पाहून व त्याचा आवाज ऎकून Roxane ला आता मात्र कळते की सगळ्या पत्रांचा मूळ लेखक सिरॅनो आहे…. तिच्यावर जिवापाड प्रेम करणारा सिरॅनो मात्र त्याच्या आयुष्याच्या शेवटच्या क्षणापर्यंत ते नाकारतो. तो मरणाच्या दारात असताना त्याचे मित्र रडत असतात व Roxane त्याच्यावर आपले प्रेम असल्याचे सांगते. त्या क्षणी तो एक काल्पनिक लढाई खेळतो.. जी symbolic आहे.. त्यात म्हणतो की मी सगळ्या लढाया हरलो.. पण एक गोष्ट मात्र त्याच्या कडे आहे.. PANACHE.

You strip from me the laurel and the rose!
Take all! Despite you there is yet one thing
I hold against you all, and when, to-night,
I enter Christ's fair courts, and, lowly bowed,
Sweep with doffed casque the heavens' threshold blue,
One thing is left, that, void of stain or smutch,
I bear away despite you.

It is

MY PANACHE.

Panache हा शब्द आज प्रचंड आत्मविश्वास किंवा Style या अर्थाने वापरतात. सिरॅनो च्या या नाटककाराने तो इंग्लिश भाषेत रूढ केला.
-------------------------------------

राव जगदेव मार्तंड नावाचे एक पुस्तक माझ्या हातात साधारण दहा वर्षांपूर्वी आले. हे मंगेश पदकी यांनी लिहिलेले एक नाटक आहे. याच्या पहिल्या प्रयोगाचा तपशील वाचताना डॉ.श्रीराम लागू व स्मिता जयकर यांनी त्यात काम केल्याचा उल्लेख आढळतो. आज हे पुस्तक माझ्याकडे नाही.लमाण या श्रीराम लागूंच्या आत्मचरित्रात्मक पुस्तकात या नाटकाचा उल्लेख आहे.

ते पुस्तक वाचून तेव्हा मी झपाटून गेले होते. मूळ फ़्रेंच नाटक cyrano de berjerac यावरुन हे मराठी नाटक लिहिले आहे. Cyrano de Bergerac नावाच्या एका ख-या पात्रावर Edmond Rostand यांनी हे नाटक लिहिलेले आहे. पाच अंकी नाटकात पहिले चार प्रवेश १६४० मध्ये घडतात तर पाचवा १६५५ मध्ये. फ़ेंच भाषेत हे नाटक फ़ार प्रसिध्द आहे यावर अनेक सिनेमे, बॅले आहेत. English आवॄत्ती वाचताना देखील मूळ नाटककाराच्या प्रतिभेचा अंदाज येतो.

Roxane च्या सौंदर्याचे वर्णन..

She's a danger mortal,
All unsuspicious--full of charms unconscious,
Like a sweet perfumed rose--a snare of nature,
Within whose petals Cupid lurks in ambush!
He who has seen her smile has known perfection,
--Instilling into trifles grace's essence,
Divinity in every careless gesture;
Not Venus' self can mount her conch blown sea-ward,
As she can step into her chaise a porteurs,
Nor Dian fleet across the woods spring-flowered,
Light as my Lady o'er the stones of Paris

किंवा चंद्रावर स्वारी करण्याचे सात मार्ग.. यात काही मार्ग असे आहेत..

First, with body naked as your hand,
Festooned about with crystal flacons, full
O' th' tears the early morning dew distils;
My body to the sun's fierce rays exposed
To let it suck me up, as 't sucks the dew!

And then, the second way,
To generate wind--for my impetus--
To rarefy air, in a cedar case,
By mirrors placed icosahedron-wise.

Sitting on an iron platform--thence
To throw a magnet in the air. This is
A method well conceived--the magnet flown,
Infallibly the iron will pursue:
Then quick! relaunch your magnet, and you thus
Can mount and mount unmeasured distances!

या नाटकाबद्दल कितीही लिहिले तरी कमीच असे मला वाटते. प्रेम त्यागात असतं असं म्हणणं आणि तसं वागणं यात एक अंतर आहे. ते या व्यक्तिरेखेत मिटलं आहे. Larger than life अशी ही एक character आहे… cyrano de berjerac…